نقش واحدهای فیزیوگرافی و کاربری اراضی در فراوانی پهنه‏های خشکیدگی بلوط زاگرس

حشمتی, مسیب; قیطوری, محمد; سررشته داری, امیر

doi:10.22092/ijfrpr.2025.368386.1663

نقش واحدهای فیزیوگرافی و کاربری اراضی در فراوانی پهنه‏های خشکیدگی بلوط زاگرس

مقالات آماده انتشار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ نویسنده مسئول، استاد، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرمانشاه، ایران

² دانشیار، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، کرمانشاه، ایران

³ مربی پژوهش، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

10.22092/ijfrpr.2025.368386.1663

چکیده

سابقه و هدف: پدیده خشکیدگی جنگل‏های بلوط غرب فاجعه‌ای زیست‏محیطی است. گرچه تغییرات اقلیمی مهمترین عامل این پدیده است، اما شدت آن در شرایط یکسان اقلیمی، تابعی از عوامل زمین‏شناسی، عرض جغرافیایی، عوامل توپوگرافی (شیب، جهت و ارتفاع از سطح دریا) و فعالیت‏های انسانی از جمله تغییر کاربری، شخم کف جنگل، آتش‏سوزی، فعالیت‏های عمرانی (راه، معادن روباز و شبکه‏های گاز و...) است. مسئله اساسی این تحقیق که در بخش‏هایی از جنگل‏های استان کرمانشاه انجام گرفت، بررسی این موضوع بود که آیا شدت پدیده خشکیدگی جنگل‏های زاگرس متأثر از عوامل توپوگرافی و فیزیوگرافی اراضی هست؟ در صورت وجود، کدام عامل و یا عوامل تأثیر بیشتری دارند؟ هدف از این تحقیق بررسی عوامل توپوگرافی و واحدهای فیزیوگرافی در تشدید پدیده خشکیدگی از طریق ارزیابی میدانی بود.
مواد و روش‏ ها: با توجه به بررسی‏های میدانی و ملاحظات تنوع شرایط توپوگرافی و شدت خشکیدگی، دو سایت اصلی در استان کرمانشاه در محدوده شهرستان‏های کرمانشاه (سایت الف) و اسلام‏آباد‏غرب (سایت ب) انتخاب شدند. به‏این منظور، 31 رخساره‏ ژئومورفولوژی انتخاب و بسته به شرایط دامنه‏ها، در هریک دو تا چهار قطعه نمونه‏ 100 متر مربعی به‌طور تصادفی انتخاب و مشخصات توپوگرافی (شیب، جهت و ارتفاع)، شکل ظاهری خشکیدگی و تعداد درختان خشکیده اندازه‏گیری شد. در نهایت عوامل مهم انسانی که موجب تشدید خشکیدگی می‏شوند شناسایی و رتبه‏بندی شد.
نتایج و بحث: نتایج این بررسی نشان داد که شیب غالب کانون‏های خشکیدگی در دامنه 10 تا 30 درصد است. همچنین دامنه‏های جنوبی متحمل خشکیدگی بیشتری شده‌‏اند و حدود 70 درصد جنگل‏های دچار خشکیدگی در محدوده ارتفاعی 2000-1500 متری از سطح دریا پراکنش دارند. بر اساس نتایج این تحقیق متوسط تاج‏پوشش گیاهی کف جنگل و خاک لخت هر دو سایت مورد بررسی به‏ترتیب حدود 47 و 30 درصد به‌دست آمد. بر اساس مشاهدات میدانی، معمولاً در نقاط با تاج‏پوشش گیاهی ضعیف، خشکیدگی کامل پایه‏های درختی مشهودتر بود. نسبت خشکیدگی درختان جنگلی (مجموع هر دو نوع خشکیدگی) به پایه‏های سالم در سایت الف و ب به ترتیب حدود 47 و 42 درصد به‏دست آمد. از آنجا که بلوط گونه غالب جنگل‏های زاگرس است، فراوانی خشکیدگی آن نیز به‏نسبت سایر گونه‏ ها نیز بیشتر بود که به ترتیب برای دو سایت حدود 70 و 80 درصد به‏دست آمد. همچنین بیشتر پایه‏های خشکیده از نوع شاخه‏زاد و با قطر 10 تا 15 سانتی‏متر بودند و آثار آفت‏زدگی و بیماری در درختان کاملا خشکیده بیشتر بود. رتبه‏بندی عواملی که موجب تشدید تبخیر و هدر رفت رطوبت خاک می‏شوند که پیامد آن تشدید پدیده خشکیدگی درختان جنگلی است، به‏ترتیب اهمیت شامل تبدیل اراضی به زراعت و شخم، آتش‏سوزی و زغال‏گیری، خشکاندن درختان و سرشاخه‏زنی، فعالیت‏های عمرانی، فرسایش و زمین‏لغزش، گسستگی جنگل و چرای دام بود.
نتیجه‏ گیری: خشکیدگی در دامنه‏های جنوبی شدیدتر از دامنه‏های شمالی است. بررسی‏های میدانی نشان داد که خطر عوامل تشدید کننده پدیده خشکیدگی یعنی عوامل انسانی، هم‏سنگ خشکیدگی تهدیدکننده جنگل‏ها هستند. مهمترین این عوامل تغییر کاربری اراضی است. در برخی نقاط می‏توان به آتش‏سوزی‏های عمدی (کنترل شده) برای گسترش اراضی کشاورزی، شخم عمیق پای درختان برای تسریع خشکاندن آنها، فرسایش شدید به همراه تشدید زمین‏لغزش که از یکسو موجب تشدید خشکیدگی شده و از سویی نیز خود عامل تخریب جنگل هستند، اشاره کرد. بررسی میدانی عرصه این جنگل‏ها نشان داد که تغییر کاربری جنگل، به‏ویژه در دامنه‏های شمالی و نقاط کم‏شیب رو به گسترش است. بطور کلی، شدت خشکیدگی و فراوانی آن تابعی از عوامل توپوگرافی، زمین‏شناسی و فعالیت‏های غیراصولی می‏باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مدیریت اکوسیستم و عوامل خسارتزا

عنوان مقاله [English]

Effects of physiographic and land-use units on dieback frequencyof oak (Quercuse persica) in Zagris Regions, Iran

نویسندگان [English]

Mosayeb Heshmati ¹
Mohamad Gheitury ²
Amir Sarreshtehdari ³

¹ Professor, Kermanshah Center for Agricultural and Natural Resources Research and Education, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Kermanshah, Iran.

² Associate Professor, Kermanshah Center for Agricultural and Natural Resources Research and Education, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Kermanshah, Iran.

³ Research instructor, Soil conservation and Watershed Management Institute, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran

کلیدواژه‌ها [English]